Kręta droga to dla psychologa na pewno nie nowość… choć droga do skutecznego uregulowania wykonywania zawodu psychologa to droga dla wyjątkowo cierpliwych.
Historia ustawy o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów jest tak burzliwa jak dzieje Pirata Rabarbara, którego co rusz kurs znosi w niezaplanowanym kierunku.
Ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów uchwalona została w 2001 roku, a weszła w życie 1 stycznia 2006 roku. Jej celem miało być określenie zasad dostępu do zawodu psychologa, zasad jego wykonywania oraz organizacji samorządu psychologów i prowadzenia przez ten samorząd rejestru psychologów. Psycholog zatem na jej podstawie miał stać się zawodem regulowanym.
Samorząd psychologów
Kluczowym elementem dla regulacji zawodu psychologa jest samorząd – to samorząd miałby nadzór nad rejestrem psychologów, w którym rejestrowano by osoby spełniające określone kryteria m.in. co do wykształcenia i etycznego działania, ustałałby standardy, a poprzez komisje dyscyplinarne czuwałby nad prawidłowośią wykonywania zawodu.
W ustawie czytamy, że samorząd składa się z Krajowej Izby Psychologów i Regionalnych Izb Psychologów, w ramach których mają działać komisje dyscyplinarne. Samorząd sam uchwala Kodeks Etyki Zawodowej psychologów.
Ministerstwo powołało w 2006 roku Komitet Organizacyjny Izb Psychologów, złożony w przedstawicieli środowiska psychologów, który zgodnie z ustawą miał być ciałem powołującym do życia samorząd… i na tym etapie tworzenie samorządu się zatrzymało…
W jakim miejscu jesteśmy?
Niestety przez kilkanaście lat od momentu wejścia w życie ustawy samorząd nie powstał. Okazało się w międzyczasie, że sama ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów ma różnego rodzaju luki, liczne wady prawne i legislacyjne uniemożliwiające jej funkcjonowanie w praktyce. W efekcie ustawa o od momentu wejścia w życie 1 stycznia 2006 roku nadal nie funkcjonuje w praktyce. Nie wydano też żadnych aktów wykonawczych do ustawy.
Przepisy ustawy przewidują że psychologiem jest osoba, która wpisana jest do rejestru psychologów prowadzonego przez Regionalną Izbę Psychologów – izby nie istnieją, bo przecież nie powstał samorząd. Psycholodzy polscy, nie mogą wykonywać swobodnie swojego zawodu w krajach Unii Europejskiej, bo możliwe by to było właśnie wtedy gdyby zawód stał się faktycznie zawodem regulowanym. Z drugiej strony uprawnienia psychologów z innych krajów europejskich nie są uznawane w Polsce, bo ustawa nie przewiduje procedur uznawania kwalifikacji zawodowych uzyskanych w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej.
Ustawa a Prawo Unii Europejskiej i Konstytucja RP
Ustawa jest niezgodna z prawem Unii Europejskiej (w szczególności mam na myśli dyrektywę 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych), ponadto budzi też wątpliwości co do jej zgodności z wymogami prawidłowej legislacji, bo upoważnienia do wydania rozporządzeń zawarte w ustawie nie spełniają warunków art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, tj. nie zawierają wymaganych konstytucją wytycznych dotyczące treści tych rozporządzeń.
Naruszony jest również art. 146 ust. 4 pkt 1 Konstytucji, który obliguje Radę Ministrów do zapewnienia wykonania ustaw, a to w związku z wieloletnim zaniechaniem wydania aktów wykonawczych do ustawy. Poza tym w związku z tym, że ustawa nie funkcjonuje, naruszane są konstytucyjne prawa do bezpieczeństwa (art. 5 Konstytucji RP) i prawa do ochrony zdrowia (art. 68 ust. 1 Konstytucji RP). Naruszenia te wskazał a w swoim piśmie z 2019 roku Rzecznik Praw Obywatelskich.
A w międzyczasie…
Wykonywanie zawodu psychologa przez osobę nie wpisaną do rejestru jest przez ustawę o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów zagrożone karą ograniczenia wolności lub grzywną. Na dzień dzisiejszy jednak, w związku z brakiem samorządu, zasad wykonywania zawodu i rejestru psychologów – żaden psycholog nie posiada wymaganych ustawą uprawnień, nie wykonuje zawodu zgodnie z ustawą – bo nie ma takiej możliwości. Zawód nadal nie jest w praktyce zawodem regulowanym, a w efekcie psychologiem może nazwać się każdy, i każdy może świadczyć pomoc psychologiczną…
W wypadku psychologa, wykonującego wolny zawód, działającego wyłącznie na własny rachunek, który chce zostać biegłym sądowym wymagane jest zasięgnięcie opinii organizacji zawodowej, do której osoba ta należy, co w obecnej sytuacji od 14-stu lat nie jest możliwe…
W przepisach, które określają kompetencje niezbędne dla psychologa wykonującego zadania w sferze publicznej pomija się w tej chwili celowo „prawo wykonywania zawodu psychologa” przy określaniu niezbędnych kompetencji osoby (de facto psychologa przecież) posiadającej konkretne uprawnienia (np. psycholodzy szkolni, psycholodzy transportu, psycholodzy wykonujący badania psychologiczne osób ubiegających się o pozwolenia na broń, itd.). Jak widać sam prawodawca próbuje jakoś zgrabnie omijać problem braku regulacji zawodu psychologa.
Marszałkowie województw, na podstawie ustawy o zawodzie psychologa wydają zezwolenia na wykonywanie zawodu w ramach indywidualnej praktyki psychologicznej. Zezwolenie może otrzymać zgodnie z ustawą osoba posiadająca prawo wykonywania zawodu, którego uzyskanie nie jest przecież możliwe. Jednak mimo to zezwolenia są wydawane, a posiadanie komeptencji sprwdzane na inne możliwe sposoby. Trudno by bowiem było zablokować możliwość prowadzenia prywatnych praktyk psychologom.
Działania środowiska psychologów
Od momentu wejścia w życie ustawy ozawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologówdo chwili obecnej w środowisku psychologów podejmowano sporo dyskusji o ustawie, robiono badania ankietowe, przygotowywano opinie, krytykowano zapisy ustawy.
Sytuację psychologów podsumowała Małgorzata Toeplitz-Winiewska z Polskiego Towarzystwa Psychologicznego na Konferencji zorganizowanej przez Komisję Praw Człowieka, Praworządności i Petycji we współpracy z Mazowieckim Forum Samorządów Zawodów Zaufania Publicznego 12 listopada 2013:
[…] Obecna sytuacja jest taka, że po pierwsze, są naruszone prawa psychologów, prawa do pracy, bo nie ma prawa wykonywania zawodu, a akt prawny istnieje, w którym to jest zapisane, nie mogą wyjeżdżać za granicę, bo wszędzie w krajach europejskich, gdzie jest regulowany ten zawód, żądają prawa wykonywania zawodu w kraju ojczystym. I prawa pacjentów, i klientów, którzy nie mają się do kogo odwoływać wtedy, kiedy są niezadowoleni z działalności psychologa, a tych niezadowolonych jest coraz więcej w tej chwili.[…]
W takim oto stanie rzeczy pojawiły się w końcu głosy wzywające do nowelizacji ustawy. W efekcie na początku 2014 roku powstała Biała Księga w sprawie zawodu psychologa i samorządu zawodowego psychologów opracowana na etapie przedlegislacyjnym na podstawie konsultacji z zainteresowanymi środowiskami. Księga zawiera postulaty, potrzeby, wyniki konsultacji przeprowadzonych przez Polskie Towarzystwo Psychlogiczne i została uzupełniona w lipcu 2014 roku.
Projekt nowelizacji, a w końcu całkiem nowej ustawy
Efektem działań środowiska psychologów była wznowienie przez Ministerstwo Rodziny Pracy i Polityki Społecznej prac nad ustawą. Wspólne prace środowiska psychologów (w szczególności było tu zaangażowane Polskie Towarzystwo Psychologiczne) i przedstawicieli Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej doprowadziły do wypracowania projektu ustawy. Projekt ten został w 2018 roku przedstawiony został szerszemu środowisku psychologów do konsultacji. W prace włączył się też powstały niedługo wcześniej Ogólnopolski Związek Zawodowy Psychologów.
2019 – petycja w sprawie uchylenia ustawy i występienie Rzecznika Praw Obywatelskich
W 2019 roku w Sejmie pojawiła się petycja w sprawie uchylenia ustawy o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, w której uzasadnieniu podano fakt, że uchylenie powinno nastąpić z uwagi na to, ze ustawa nie jest w praktyce wykonywana. W lutym 2020 Komisja Sejmowa ds. petycji przekazała sprawę do ministerstwa z pytaniem o status prac nad zmianą ustawy.
W lipcu 2019 roku Rzecznik Praw Obywatelskich skierował pismo do Ministra Rodziny, Pracy i Spraw Społecznych wskazując na sytuację psychologów oraz fakt, że ustawa nie jest w praktyce stosowana. Wskazał na potrzebę zagwarantowania obywatelom właściwej opieki psychologicznej i możliwości egzekwowania odpowiedzialności zawodowej psychologów. W szczególności jest to istotne, jak wskazał RPO, ze względu na wykonywanie zadań w wielu obszarach sfery publicznej: w edukacji, lecznictwie, więziennictwie, wymiarze sprawiedliwości, administracji, ale nie tylko. Zdaniem RPO: Brak funkcjonującej ustawy o zawodzie psychologa oznacza, że do momentu wprowadzenia skutecznie działających przepisów i samorządu zawodowego czynności wpływające na to, kto będzie mógł prowadzić pojazdy, kto zajmie się opieką psychologiczną nad dziećmi w szkołach, kto będzie mógł posługiwać się bronią, kto będzie mógł rozstrzygać sprawy sądowe, jak przebiegnie powrót do zdrowia nadal dokonywać będą osoby, które: nie muszą kierować się kodeksem etycznym, nie posiadają ustandaryzowanych metod psychologicznych, nie podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za ewentualne błędy.
2020 – prace nad ustawą o zawodzie psychologa trwają
W 2020 roku w odpowiedzi nainterpelację poselską Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki społecznej poinformowało, że zwróciło się z prośbą do innych resortów o przedstawienie stanowiska, czy zawód psychologa powinien być zawodem regulowanym, oraz ewentualne przedstawienie oczekiwań co do zakresu i kierunku regulacji, w tym utworzenia samorządu zawodowego psychologów. Ministerstwo zapewniło też że projekt będzie konsultowany z organizacjami psychologów, środowiskiem naukowym i organizacjami zawodowymi. Lista 79 podmiotów, które włączone będą w konsultacje nad ustawą jest zamieszona na stronie Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
Świeże badanie ankietowe dotyczące ustawy o zawodzie psychologa
W kontekście prac nad nowym projektem ustawy Ogólnopolski Związek Zawodowy Psychologów przeprowadził badanie ankietowe wśród psychologów, w celu ustalenia potrzeb psychologów, w szczególności ich wizji zawodu i zakresu jego regulacji, warunków kształcenia, nadawania, zawieszania, utraty uprawnień oraz funkcjonowania samorządu zawodowego. Ankietę wypełniło ponad 4 tysiące psychologów, a opracowanie jej wyników zostało opublikowane i przekazane m.in. Ministerstwu Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
Ku końcowi…
Można się więc spodziewać, że prace nad przygotowaniem projektu jeszcze trochę potrwają, może więcej niż trochę… Miejmy nadzieję, że skończą się w bieżącej kadencji Sejmu. Bez wątpienia będzie to już moment, gdy można będzie napisać opasły tom opowiadający tę wieloletnią i wyboistą drogę badań, spotkań, konsultacji, wystąpień, pism, interpelacji, wymiany korespondencji na drodze do działającej ustawy.
